Puste ramy i puste gabloty odsłaniają utracone dziedzictwo polskiej kultury

II wojna światowa pozostawiła trwały ślad na polskim dziedzictwie kulturowym. Zaginęło wtedy wiele cennych dzieł sztuki i dóbr kultury; a część z nich przepadła bezpowrotnie. Zniszczenia wynikające z działań wojennych oraz grabieże prowadzone zarówno przez specjalne grupy działające w szeregach niemieckiej okupacyjnej armii, jak i przez żołnierzy czy pospolitych złodziei stanowiły ogromne wyzwanie dla kultury Polski. To właśnie w odpowiedzi na te straty i aby przypomnieć o utraconych skarbach narodowych, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zainaugurowało kampanię „Puste Ramy”.

W czerwcu tego roku prof. Piotr Gliński, szef resortu kultury, informował, że obecnie Polska prowadzi 150 procesów restytucyjnych w 15 krajach. I jak zaznaczał minister – nie wszyscy chcą współpracować. – Polska nigdy nie przestanie poszukiwać i odzyskiwać zagrabionych w czasie wojny dóbr kultury – mówił przy okazji inauguracji kampanii minister kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotr Gliński. Szef resortu kultury podkreśla, że proces restytucji jest ciągły i nieskończony. I właśnie przypomina o tym kampania „Puste Ramy”.

Od 2016 r. do dziś resort kultury odzyskał i przekazał do macierzystych kolekcji muzealnych ponad 600 obiektów. Prace nad poszukiwaniem i restytucją utraconych dóbr kultury są prowadzone w resorcie już od początku lat 90. XX w., jednak w 2022 r. powołany został przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotra Glińskiego specjalny departament – Departament Restytucji Dóbr Kultury. Prowadzona przez resort kultury baza strat wojennych zawiera już niemal 68 tysięcy rekordów. Liczba ta ciągle rośnie. Wśród cennych dzieł sztuki odzyskanych w latach 2016–2023 przez polski resort kultury są i takie, które wróciły do placówek w Warszawie.

Są to m.in. obraz Alberta Edelfelta, „Pod brzozami / Dzieci w lesie brzozowym nad fiordem Haiko” z 1882 r. Dzieło to przed wojną zdobiło letnią rezydencję prezydenta RP w pałacu w Spale. Wojenne losy obrazu pozostają nieznane. Został on odnaleziony w 2019 r. w Łodzi i przekazany do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie we wrześniu 2021 r.

Bardzo cennym odzyskanym dziełem jest obraz Jacka Malczewskiego „Przy fortepianie” z 1877 r., utracony z Muzeum Narodowego w Warszawie po upadku Powstania Warszawskiego. W listopadzie 2019 r. został on wystawiony na sprzedaż w domu aukcyjnym w Londynie. Zwrócony dobrowolnie przez dotychczasowego posiadacza do Muzeum Narodowego w Warszawie w czerwcu 2020 r.

Kolejny odzyskany zabytek warszawski to strzelba myśliwska dwururka Jeana Lepage’a z pocz. XIX w. Miał ją ofiarować cesarz Napoleon Bonaparte hrabiemu Wincentemu Krasińskiemu. Zaginęła po zniszczeniu przez Niemców gmachu Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Strzelbę odnaleziono w zbiorach amerykańskiego muzeum Cleveland Museum of Art. Dzięki współpracy z FBI_we wrześniu 2022 r. strzelba trafiła do zbiorów Muzeum Historii Polski.

Prof. Piotr Gliński przekazał też Muzeum Narodowemu w Warszawie „Damę w pawich piórach” Teodora Axentowicza. Dzieło pojawiło się na polskim rynku antykwarycznym w 2011 r. Powróciło do zbiorów muzeum w lipcu 2021 r. Wreszcie na swoje miejsce wróciła też kolekcja zoologiczna z Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie. Została ona wywieziona do Haus der Natur w Salzburgu w listopadzie 1939 r. W 1946 r. w Haus der Natur zidentyfikowano ponad 200 obiektów z Polski, które powróciły do Warszawy. W wyniku badań odnaleziono tam kolejne 37 okazów zoologicznych i 46 książek. Obecnie są w zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologicznego PAN od maja 2022 r.

Muzeum Narodowe w Warszawie jeszcze przed wybuchem wojny zaczęło zabezpieczać dzieła sztuki. Ówczesny dyrektor muzeum Stanisław Lorentz już wiosną 1939 r. zaczął zabezpieczać zbiory. Mimo to wiele zabytków utracono. Udało się uratować natomiast „Bitwę pod Grunwaldem”_Jana Matejki, przechowywaną z narażeniem życia. Niestety, mimo heroicznej obrony muzeum – Niemcy zagrabili część zbiorów, skąd wywieziono je na Wawel, a potem w głąb III_Rzeszy. Dodatkowych zniszczeń dokonały oddziały SS, które stacjonowały w budynku muzeum podczas Powstania Warszawskiego.

Straty wojenne Muzeum Narodowego w Warszawie szacuje się na ok. 12 tysięcy obiektów, czyli około 10 proc. przedwojennych zbiorów. Wśród najcenniejszych, wciąż poszukiwanych znajdują się: „Święto Trąbek. Żydzi modlący się na brzegu Wisły koło Cytadeli” Aleksandra Gierymskiego, „Pierrot” Witolda Wojtkiewicza, „Madonna z Dzieciątkiem, św. Janem i św. Hieronimem”, „Chrystus upadający pod krzyżem (szkic)” prawdopodobnie Petera Paula Rubensa.

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie zostało obrabowane zaraz po wybuchu wojny. Muzeum zostało zamknięte, a Niemcy skonfiskowali ponad 300 dzieł sztuki. Podczas wojny część pozostałych zabytków zapakowano w skrzynie. Część z nich została w pałacu, część wywieziono do Muzeum Narodowego w Warszawie, potem do Krakowa, a następnie trafiły na teren III_Rzeszy.

Podczas Powstania Warszawskiego Niemcy i Węgrzy bestialsko grabili i rujnowali to, co w Wilanowie zostało. Zniszczenie dokumentacji nie pozwala w pełni oszacować wilanowskich strat; obecnie przyjmuje się, że utraciliśmy ponad 300 dzieł sztuki, które można zidentyfikować. Najcenniejsze straty wojenne to: kabinet, dar Innocentego XI dla Jana III przekazany po zwycięstwie pod Wiedniem w 1683 r., „Architektura, rzeźba i malarstwo” Pompeo Batoniego z ok. 1741, „Portret małżonków”_Pietera Nasona z 1648, „Portret mężczyzny z kielichem w ręku”_Dircka Dircksza van Santvoorta, „Portret Augusta III Sasa” Johanna Martina Heinriciego, Johanna Joachima Kändlera.

Jeszcze we wrześniu 1939 roku wskutek nalotów i ostrzałów Pałac na Wodzie został poważnie uszkodzony. Część zbiorów szczęśliwie trafiła do magazynów Muzeum Narodowego w Warszawie, ale od początku Łazienki Królewskie były systematycznie rabowane przez Niemców. Obrazy wywieziono do Krakowa, a potem do zamku Fischhorn w Austrii. Szczęśliwie część z nich powróciła po wojnie do Polski.

Jednak nadal poszukiwanych jest 400 dzieł sztuki ze zbiorów malarstwa, grafiki, rzeźby, mebli i rzemiosła artystycznego. Największą stratą zbiorów są utracone bezpowrotnie malowidła Marcella Bacciarellego z Sali Salomona oraz malowidła Jana Bogumiła Plerscha z pokoi Bachusa i Kąpielowego oraz z Gabinetu Króla, zniszczone w pożarze wznieconym przez Niemców po upadku Powstania Warszawskiego w 1944 r.

Pozostałe szczególnie cenne straty to: „Mieszkanie w ruinach” Huberta Roberta, „Widok Wersalu” Fransa Adama van der Meulena (1622–1690), „Szarlatan w porcie” Jeana de Marne’a (ok. 1752–1829), Popiersie Aleksandry Krasickiej (córki Stanisława Augusta) dłuta Pietro Staggiego, 2 poł. XVIII w., apliki z głową Apollina z Sali Balowej przypisywane Pierre’owi Gouthičre’owi lub Pierre’owi-François Feuchčre’owi.

Puste ramy obrazów, które od września ubiegłego roku można zobaczyć w polskich muzeach, to niemi świadkowie dzieł, które zostały bezprawnie wywiezione z Polski i są zaginione. Ale są też znakiem nadziei na ich powrót. Czekają. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego podjęło wiele działań w celu odzyskania zaginionych dzieł sztuki.

Proces restytucji jest długotrwały i skomplikowany, ale polskie władze nieustannie pracują nad powrotem utraconych skarbów narodowych.